266 Adrian Leszczyński. Prasłowiańskie słowa w językach germańskich

Szanowni Państwo

Mam zaszczyt przedstawić Nam Wszystkim kolejny artykuł pana Adriana Leszczyńskiego, dotyczący min. spraw zapożyczania słów od jednego języka do drugiego. Nie będę teraz odnosił się do samego artykułu i spostrzeżeń w nim zawartych, bo nie chcę tu nic nikomu podpowiadać, ani wpływać na niczyje postrzeganie i rozumienie treści zawartych w tym artykule. Formatowanie tekstu pozostawiłem bez zmian.

Proszę wnioski wyciągać sobie samemu i jeśli ktoś ma ochotę, proszę się nimi podzielić tu, jak i na forum.jawia.pl, gdzie otworzyłem nowy wątek poświęcony temu artykułowi, tak jak to obiecałem robić z wpisami poświęconymi językoznawstwu, patrz:

http://forum.jawia.pl/thread-76.html

Bardzo chętnie wezmę udział w dyskusji pod artykułem i wyrażę swoje zdanie na poruszane tu zagadnienia, ale zrobię to jedynie w odpowiedzi na uwagi czytelników, żeby „nie zaśmiecać” nimi poglądów innych…

A tak przy okazji, tytułem wytłumaczenia, bo to nie zostało to tu jeszcze wyraźnie napisane…

Jest to PieRWS”y aRTy+Ko/o”/u/vL” napisany przez kogoś (w tym przypadku przez pana Adriana Leszczyńskiego) opublikowany tu, a nie opublikowany NiGDzie iNDziej!!! 🙂

Czy muszę pisać, że jestem bardzo dumny i szczęśliwy, że to na mnie padł ten zaszczyt?!!

Okazuje się, że pewien portal (czyli jego zarządca) na którym pan Adrian Leszczyński publikował do tej pory swoje artykuły, z jemu tylko znanych względów… nie zezwolił na publikację tego artykułu!!! 😦

Miałem tu właśnie napisać co o tym sądzę, ale nie napiszę nic, bo po co..? Ograniczę się jedynie do zaproszenia do czytania i dzielenia się tą wiedzą i podania odnośników na wcześniejsze artykuły Autora, już opublikowane tutaj:

145 Adrian Leszczyński. Języki indoeuropejskie a genetyka

136 Adrian Leszczyński – Wzajemna asymilacja Germanów i Słowian

135 Adrian Leszczyński – „Germania i Germanie – pojęcia dawne i współczesne”, czyli kto i co gotuje allo-allo do białego 🙂

Czy muszę pisać, że jestem bardzo dumny i szczęśliwy, że mogę upublicznić „niechcianą i niewłaściwą” gdzie indziej wiedzę?!! 🙂

Pamiętajcie, że jeśli gdzieś Was ktoś olewa, zamyka Wam usta, itp, bo to co macie do napisania jest… niezgodne z obowiązującymi poglądami, czy też jest niepoprawne politycznie itd… no to wiecie już, gdzie zapukać… Zaznaczam, że będę publikował, TYLKO to, co uznam za warte opublikowania… tak jak to:

PRASŁOWIAŃSKIE SŁOWA W JĘZYKACH GERMAŃSKICH (Adrian Leszczyński)

W moim artykule pt. „Języki indoeuropejskie a genetyka” [1] przedstawiłem zbieżności pomiędzy genetycznym pochodzeniem populacji ludzkich, a ich językami. Posłużyłem się tu przykładem języków indoeuropejskich i ich zbieżnością z haplogrupą R1 męskiego chromosomu Y (tzw. Y-DNA). W podtytule dotyczącym wykształcenia się języka pragermańskiego, a tym samym samych Germanów, ukazałem w jaki sposób powstał tenże język i etnos. Językoznawcy już w pierwszej połowie XX w. wysuwali tezy, iż język pragermański musiał powstać poprzez nałożenie się dialektów indoeuropejskich na wcześniejszy, nieznany język, który na pewno nie był indoeuropejski. Jak napisałem: „W świetle najnowszych badań genetycznych teoria nałożenia się języka indoeuropejskiego na bliżej nieokreślony język zdaje się mieć dodatkowe argumenty. Genetyka dowodzi, że staroeuropejska ludność o haplogrupie I1 męskiego chromosomu Y, zamieszkała w zamierzchłych czasach Skandynawię, zmieszała się z indoeuropejską ludnością o haplogrupie R1a oraz R1b. Badania genetyczne wskazują, że ludy germańskie, w tym zwłaszcza skandynawskie, to mieszanina trzech wspomnianych grup genetycznych. Również języki germańskie, a konkretnie ich przodek – hipotetyczny język pragermański uważany jest za język kreolski, czyli za mieszaninę innych języków […] Dziś dzięki genetyce wiemy, że były dwa indoeuropejskie języki, które nałożyły się na język „staroeuropejski”, którego nazwę właściwiej „językiem staronordyckim”[…]”

Wnioski te płyną zarówno z językoznawstwa, dzięki któremu można wyróżnić aż trzy różne substraty językowe w językach germańskich, jak i z genetyki, która jasno pokazuje genetyczny trójpodział Germanów, zwłaszcza Skandynawów. Poniżej przedstawiam tabelę, która ukazuje procentowy skład genetyczny współczesnych narodów skandynawskich mówiących językami germańskimi:

NARÓD	I (I1+I2a+I2b)	R1b	R1a
Duńczycy	41,5%	33%	15%
Islandczycy	33%	42%	23%
Norwegowie	35%	32%	25,5%
Szwedzi	42%	21,5%	16%

*Tabelka opracowana na podstawie: www.eupedia.com [2]

Haplogrupa genetyczna I (w Skandynawii zwłaszcza I1) to ludność staroeuropejska, która, jak się uważa, jako pierwsza zasiedliła Europę. Była mało liczna i w późniejszym czasie uległa przewadze Indoeuropejczyków charakteryzujących się haplogrupą R1. Indoeuropejczycy zaś, z czasem podzielili się na dwie podgrupy: R1b (ludy praitalsko-celtyckie) oraz R1a (Prasłowianie).

Na podstawie tabelki widać, że udział Prasłowian o haplogrupie R1a w etnogenezie ludu, zwanego dziś Germanami, był najmniejszy z wymienionych trzech populacji genetycznych. Niemniej jednak, odcisnął on swoje wyraźne piętno, co widoczne jest dziś w genetyce, jak i w języku. We współczesnych językach germańskich i słowiańskich możemy bowiem wyróżnić pewne stare wyrazy, które wykazują dość wyraźne wzajemne podobieństwo. Dzięki genetyce jest oczywiste, że do języka pragermańskiego wyrazy te musiały przejść z języka prasłowiańskiego za pośrednictwem ludności o haplogrupie R1a. Kierunek migracji słów odbywał się właśnie w kierunku Prasłowianie → Pragermanie, gdyż to Prasłowianie (R1a) brali udział w etnogenezie Pragermanów (mieszanina genów I, R1b, R1a), a nie odwrotnie.

Poniżej przestawię na podstawie trzech słów, przykłady w jaki sposób słowa prasłowiańskie przechodziły do języka pragermańskiego i jak w nim wyewoluowały do dzisiejszych postaci. Dość często widoczna jest tendencja uproszczeń słów prasłowiańskich w językach germańskich.

Jako pierwszy przykład podaję słowo, które powszechnie uważane jest za słowo o nie-indoeuropejskim pochodzeniu w językach germańskich. Na jego podstawie, jak i na podstawie dwóch kolejnych słów, pragnę wykazać błędność tej tezy, która dość powszechnie funkcjonuje w nauce m.in. w Wikipedii [3]. Słowem tym jest „jezioro” (niemieckie „See”).

JEZIORO

Wyraz jezioro we współczesnych językach germańskich występuje pod postaciami: See (niemiecki), zee (holenderski), sea (angielski), sø (duński), sjö (szwedzki). Generalnie wyraz ten określa „jezioro”, choć w języku angielskim określa on „morze”, a w niemieckim zarówno „jezioro” (zawsze), jak i „morze” (rzadko).

W słowie tym widzę indoeuropejskie pochodzenie, którego do tej pory nie był w stanie dostrzec żaden, znany mi językoznawca. Swoją argumentację opieram na porównaniu słów słowiańskich, bezsprzecznie indoeuropejskich, ze słowami germańskimi. Tym samym wysuwam teorię, iż w tym konkretnym przypadku pragermańskie słowo pochodzi od języka prasłowiańskiego.

Otóż w różnych językach słowiańskich słowo „jezioro” brzmi tak: jezioro (polski), jezero (bośniacki, chorwacki, czeski, słoweński), језеро (jezero – serbski), jazero (słowacki), озеро (ozjero – rosyjski; ozero – ukraiński).

We wszystkich wspomnianych słowiańskich przykładach, poza polskim, wyraz ten brzmi niemal identycznie i zawiera w środku charakterystyczny człon „-ze-”.
To właśnie od tego członu powstały germańskie słowa oznaczające „jezioro”. W niemieckim i niderlandzkim See i zee brzmią niemal identycznie jak wspomniany w środku wyrazów słowiańskich człon „-ze-”. Od charakterystycznego dla języków słowiańskich członu „-ze-” odbiega polski człon „-zio-”. Mimo to, chyba nikt nie ma wątpliwości, iż polski wyraz „jezioro” jest bardzo blisko spokrewniony z wyrazami jezero, jazero czy ozero, występującymi w innych językach słowiańskich. Poza tym, polski człon „-zio-” silnie przypomina szwedzkie sjö. Nawet w wymowie polskiego członu i szwedzkiego słowa widoczne jest podobieństwo. I tu także, mimo nieco innej wymowy, nikt nie powinien mieć wątpliwości o pokrewieństwie szwedzkiego sjö z tym samym słowem w innych wspomnianych językach germańskich.

Przy tej okazji warto wspomnieć o języku niemieckim i angielskim. Otóż w tym pierwszym, wyraz See określa zarówno jezioro, jak i morze. „Ostsee” to Bałtyk, „Nordsee” to Morze Północne. Ale już np. Morze Adriatyckie nazywane jest „Adriatisches Meer”, Morze Liguryjskie – „Ligurisches Meer”, Morze Czarne – „Schwarzes Meer”, a Morze Czerwone – „Rotes Meer”. W tych przypadkach, jak i w większości, Niemcy używają innego słowa – Meer. Jest to słowo bez wątpienia indoeuropejskie i brzmi w innych indoeuropejskich językach tak: mer (francuski), mar (hiszpański, kataloński, portugalski), mare (łacina, rumuński, włoski), more (bośniacki, chorwacki, słowacki), moře (czeski), morze (polski). Natomiast w języku angielskim na określenie morza, używa się słowa pochodzącego od pragermańskiego wyrazu określającego „jezioro” – sea. W angielskim słowo te określa tylko i wyłącznie „morze”. Na określenie jeziora używa się zaś słowa „lake” – wywodzącego się z języków italo-celtyckich: loch (irlandzki, gaelicki), lac (francuski), lago (hiszpański, portugalski, włoski).

W konkluzji stwierdzić należy, iż słowo określające „jezioro” w niemal wszystkich współczesnych językach germańskich posiada, wbrew powszechnie panującej opinii, indoeuropejski rodowód i wywodzi się od słowa prasłowiańskiego, a konkretnie od jego środkowego członu. Natomiast rekonstruowana pragermańska forma tego słowa „saiwi” lub „saiwa”, w moim przekonaniu, nie znajduje potwierdzenia.

W kontekście etymologii germańskich słów oznaczających „jezioro”, łatwiejsze wydaje się zrozumienie słowa „żeglować”, również błędnie uważanego za słowo nie-indoeuropejskiego pochodzenia. Oto te słowo w różnych językach germańskich: segel (niemiecki, szwedzki), sejl (duński), seil (norweski), sail (angielski), zeil (holenderski). Jasno widać, że są to czasowniki pochodzące od rzeczowników See, sea, zee czy sø i prawdopodobnie znaczyły pierwotnie „jeziorować”, czyli „pływać po jeziorze”, przekształconego potem w polskie „żeglować”.

Od germańskich czasowników „żeglować” w późniejszym czasie nazwę swą wziął rzeczownik „żagiel”, brzmiący we wszystkich wyżej wymienionych językach identycznie jak czasownik. Wyraz ten następnie za pośrednictwem języka niemieckiego (Segel / segel) przeniesiony został z powrotem do jednego z języków słowiańskich, mianowicie do polskiego. Można zatem powiedzieć, że historia tego słowa zatoczyła koło. Obecnie w języku polskim niemieckie Segel / segel (rzeczownik / czasownik) brzmi: żagiel / żeglować.

INNE SŁOWA

Geneza powstawania wielu germańskich słów miała podobny przebieg jak w przypadku wyrazu jezioro. Dość często słowa pragermańskie powstawały poprzez uproszczenie słów prasłowiańskich. Czasem poprzez zapożyczenie członu środkowego, jak w przypadku słowa jezioro, a czasem powstawały one poprzez zapożyczenie tylko członu początkowego. Poniżej skupię się na tych pierwszych przypadkach i przedstawię genezę przejścia do języka pragermańskiego dwóch innych prasłowiańskich słów: gniazda oraz jajka.

GNIAZDO

Słowo te wyewoluowało ze wspólnego języka praindoeuropejskiego i poszło dwiema odrębnymi drogami: prasłowiańską i celtycko-italsko-romańską. Jednakże do języków germańskich przeszło ono z języka prasłowiańskiego. Wniosek ten opieram na tym, że podobieństwa pomiędzy poszczególnymi słowami we współczesnych językach słowiańskich, a słowami we współczesnych językach germańskich są bliższe niż pomiędzy słowami występującymi w językach germańskich, a słowami w językach celtyckich oraz romańskich. Zresztą każdy czytelnik będzie mógł sobie sam to porównać, gdyż poza przykładami z języków słowiańskich i germańskich, podam także przykłady z języków celtyckich oraz romańskich. Zacznę od słowiańskich: gniazdo (polski), gnijezdo (bośniacki, chorwacki), гнездо (gnezdo – bułgarski, macedoński, serbski), гнездо (gniezdo – rosyjski), hnízdo (czeski), гніздо (hnizdo – ukraiński), hniezdo (słowacki), hnězdo (górnołużycki), гняздо (hniazdo – białoruski). W językach germańskich słowo te uległo uproszczeniu poprzez pozbycie się pierwszej spółgłoski „g” i ostatniej samogłoski „o”. Po odjęciu „g” (u niektórych Słowian występującego pod wyewoluowaną postacią „h”) i odjęciu „o” pozostał człon środkowy w postaci: niazd / nijezd / niezd / nezd / nizd. Człon ten dał byt słowu germańskiemu, które na skutek prawa Grimma [4] pozbywszy się dźwięczności, zamieniło się w „nest”. Dlatego dziś w językach germańskich mamy: Nest (niemiecki), nest (angielski, holenderski), näste (szwedzki).

Zupełnie inna rzecz dotyczy słowa islandzkiego, które wymyka się przedstawionej koncepcji. W islandzkim zachowała się bowiem pierwsza słowiańska głoska „h” (już nie „g”) oraz zachowało się dźwięczne „d” w formie islandzkiego „ð“. Ale występująca po „h“ spółgłoska „n“ musiała ulec zmianie na „r“, zaś „z“ uległo zanikowi. Jeśli przyjąć, iż „z“ uległo zanikowi, to jednocześnie nastąpiło przestawienie między samogłoskami: „ie“ na „ei“. Stąd wzięło się islandzkie hreiður, które później na skutek uproszczenia tego dość trudnego słowa dało byt słowom duńskim – reden i rede, norweskim – reir i rede oraz szwedzkiemu rede, używanemu obok wspomnianemu näste. Spośród wyrazów nordyckich, najbardziej archaiczna forma zachowała się właśnie w języku islandzkim. W duńskim, norweskim i szwedzkim uległa ona silnemu uproszczeniu. Oto moja koncepcja ewolucji i powstania słowa islandzkiego:

hniezdo → hriezdo →hreizdo → hreido → hreidur → hreiður (pisownia islandzka).
Zdaję sobie sprawę z jej skomplikowania, lecz innej możliwości powstania tego słowa w tym języku, po prostu nie widzę.

Dla porównania warto pokazać wyraz gniazdo w językach romańskich i celtyckich: nido (hiszpański, włoski), nidus (łaciński), nid (francuski), nead (irlandzki), nyth (walijski), neizh (bretoński), ninho (portugalski), niu (kataloński). W językach romańskich i celtyckich również nastąpił zanik początkowego indoeuropejskiego „g / h“ oraz zanik środkowego „ez“ (poza bretońskim). W niektórych jednak zachowało się końcowe „o“.

JAJKO

Geneza tego słowa jest niemal identyczna jak słowa „jezioro” i „gniazdo”. Obok omówionych dwóch słów również „jajko” weszło do języków germańskich w postaci środkowego członu wyrazu prasłowiańskiego. Ponownie zobaczmy, jak słowo te brzmi w różnych językach słowiańskich, a następnie dokonam jego analizy: jajko (polski), яйка (jajka – białoruski), jaje (bośniacki, chorwacki), jajce (słoweński), јајце (jajce – macedoński), яйце (jajce – bułgarski, ukraiński), яйцо (jajco – rosyjski), vejce (czeski), vajcia (słowacki). We wszystkich wymienionych słowach człon środkowy brzmi „aj” lub jak w czeskim „ej”. Pierwotnie człon ten w języku prasłowiańskim musiał brzmieć „ajk”. W członie tym głoska „k” zachowała się w j. polskim i białoruskim, w pozostałych językach wyewoluowała do „c”. Dlatego wydaje się, że pierwotne brzmienie tego słowa zachowało się właśnie w języku polskim i białoruskim. Jednak zanim pierwotne słowo „jajko” wyewoluowało w poszczególnych językach słowiańskich, zdążyło przejść do języka pragermańskiego, a konkretnie przeszedł jego środkowy człon „-ajk-”. Wyewoluował on później do słowa „aj”, w innych przypadkach do słowa „ej”, a jeszcze w innych do słowa „ejk” i zapewne poprzez słowo „ek” przekształcił się na podstawie prawa Grimma [4] w „eg” (bezdźwięczne „k” przeszło w dźwięczne „g”). Dlatego dziś w językach germańskich słowo te brzmi tak: Ei (niemiecki), ei (holenderski), egg (angielski, islandzki, norweski), æg (duński), ägg (szwedzki). W tych językach, w których zachowało się ”j / i”, tam zanikło ”g / k”. I odwrotnie: gdzie zachowało się ”g / k”, tam zanikło ”j / i”.

Wyrazów o prasłowiańskim rodowodzie jest w językach germańskich znacznie więcej. Od zaledwie kilku lat dokładnie wiadomo skąd się wzięły podobieństwa między nimi. Odpowiedzi na te pytanie dała nam genetyka, nauka pozornie niezwiązana z językoznastwem. Dzięki niej wiadomo jak najprawdopodobniej powstał język pragermański i jakie populacje genetyczne brały udział w tworzeniu etnosu o współczesnej nazwie „Germanie“. Badania genetyczne rzuciły nowe światło na dotychczasowe poglądy w tej kwestii. Dlatego wymagane są nowe interpretacje w kwestii kształtowania się języków germańskich. Mój artykuł jest nieśmiałą tego próbą. Jedną z wielu, jakie powinny powstać.

Adrian Leszczyński
aleszczynski@interia.pl

[1] http://www.taraka.pl/jezyki_indoeuropejskie_a_genetyka
[2] na podstawie: http://www.eupedia.com/europe/european_y-dna_haplogroups.shtml
[3] http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_pragerma%C5%84ski
[4] http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo_Grimma